स्पर्शस्य लक्षणम्-------त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यो गुणः स्पर्शः।
शाब्दबोधो यथा-----त्वगिन्द्रियमेव त्वगिन्द्रियमात्रम्। त्वगिन्द्रियमात्रेण ग्राह्यः त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यः। अत्र
त्वगिन्द्रियशब्दस्य त्वगिन्द्रियमर्थः।मात्रपदस्य इतरयोगव्यवच्छेदोऽर्थः।तदुत्तरवर्ति
तृतीयायाः जन्यत्वमर्थः।ग्रहधातोः प्रत्यक्षमर्थः।ण्यत्प्रत्ययस्य विषयत्वमर्थः।
एवञ्च,त्वगिन्दियजन्य प्रत्यक्षविषयः,त्वग्भिन्नेन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष अविषयः गुणः स्पर्श इति बोधः।
एवञ्च,स्पर्शस्य किं वा लक्षणमित्युक्तौ,त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्षविषयत्वे सति,त्वग्भिन्नेन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष
अविषयत्वे सति,गुणत्वं स्पर्शस्य लक्षणमिति फलितम्।
समन्वयो यथा-------त्वगिन्द्रियजन्यं यत्प्रत्यक्षम्,इत्युक्ते,"इदमुष्णम्,इदं शीतम्" इत्याकारकं प्रत्यक्षम्।
तादृशप्रत्यक्षविषयत्वस्य,"त्वग्भिन्नं यदिन्द्रियमित्युक्ते घ्राणेन्द्रियादिकम्,तज्जन्यं
यत्प्रत्यक्षं नाम,"इदं सुरभि,इदमसुरभि"इत्याकारकम्,तादृश प्रत्यक्ष अविषयत्वस्य,
गुणत्वस्य च त्रयाणामपि स्पर्शे सत्वात् समन्वयः।
दळसार्धक्यानि यथा----अत्र प्रथमसत्यन्तस्य अनुपादाने अतीन्द्रिये गुरुत्वादौ अतिव्याप्तिः।अतः तदुपात्तम्।
द्वितीय सत्यन्तानुपादाने, सङ्ख्याया अपि त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्षविषयत्वात्,
गुणत्वाच्च, तत्रातिव्याप्तिः।अतः तदुपात्तम्।एवञ्च,सङ्ख्यायाः त्वग्भिन्न चक्षुरि-
न्द्रियग्रह्यत्वेन तत्र त्वग्भिन्न चक्षुरिन्द्रियजन्य विषयत्वस्यैव सत्वेन,अविषयत्वस्य
अभावात् नातिव्याप्तिः।
विशेष्यदळानुपादाने(गुणत्वस्य अनुपादाने) येनेन्द्रियेणेति न्यायेन स्पर्शाभावे,
स्पर्शत्वे च अतिव्याप्तिः।अतस्तदुपात्तम्।
तावन्मात्रोक्तौ(गुणत्वमात्रोक्तौ) रूपादावतिव्याप्तिः।अतः सत्यन्तद्वयमुपात्तम्।
स स्पर्शः त्रिविधः---शीत,उष्ण,अनुष्णाशीतभेदात्।तत्र शीतं जले।उष्णं तेजसि।
अनुष्णा,शीते पृथिवी,वाय्वोः।
शाब्दबोधो यथा-----त्वगिन्द्रियमेव त्वगिन्द्रियमात्रम्। त्वगिन्द्रियमात्रेण ग्राह्यः त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यः। अत्र
त्वगिन्द्रियशब्दस्य त्वगिन्द्रियमर्थः।मात्रपदस्य इतरयोगव्यवच्छेदोऽर्थः।तदुत्तरवर्ति
तृतीयायाः जन्यत्वमर्थः।ग्रहधातोः प्रत्यक्षमर्थः।ण्यत्प्रत्ययस्य विषयत्वमर्थः।
एवञ्च,त्वगिन्दियजन्य प्रत्यक्षविषयः,त्वग्भिन्नेन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष अविषयः गुणः स्पर्श इति बोधः।
एवञ्च,स्पर्शस्य किं वा लक्षणमित्युक्तौ,त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्षविषयत्वे सति,त्वग्भिन्नेन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष
अविषयत्वे सति,गुणत्वं स्पर्शस्य लक्षणमिति फलितम्।
समन्वयो यथा-------त्वगिन्द्रियजन्यं यत्प्रत्यक्षम्,इत्युक्ते,"इदमुष्णम्,इदं शीतम्" इत्याकारकं प्रत्यक्षम्।
तादृशप्रत्यक्षविषयत्वस्य,"त्वग्भिन्नं यदिन्द्रियमित्युक्ते घ्राणेन्द्रियादिकम्,तज्जन्यं
यत्प्रत्यक्षं नाम,"इदं सुरभि,इदमसुरभि"इत्याकारकम्,तादृश प्रत्यक्ष अविषयत्वस्य,
गुणत्वस्य च त्रयाणामपि स्पर्शे सत्वात् समन्वयः।
दळसार्धक्यानि यथा----अत्र प्रथमसत्यन्तस्य अनुपादाने अतीन्द्रिये गुरुत्वादौ अतिव्याप्तिः।अतः तदुपात्तम्।
द्वितीय सत्यन्तानुपादाने, सङ्ख्याया अपि त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्षविषयत्वात्,
गुणत्वाच्च, तत्रातिव्याप्तिः।अतः तदुपात्तम्।एवञ्च,सङ्ख्यायाः त्वग्भिन्न चक्षुरि-
न्द्रियग्रह्यत्वेन तत्र त्वग्भिन्न चक्षुरिन्द्रियजन्य विषयत्वस्यैव सत्वेन,अविषयत्वस्य
अभावात् नातिव्याप्तिः।
विशेष्यदळानुपादाने(गुणत्वस्य अनुपादाने) येनेन्द्रियेणेति न्यायेन स्पर्शाभावे,
स्पर्शत्वे च अतिव्याप्तिः।अतस्तदुपात्तम्।
तावन्मात्रोक्तौ(गुणत्वमात्रोक्तौ) रूपादावतिव्याप्तिः।अतः सत्यन्तद्वयमुपात्तम्।
स स्पर्शः त्रिविधः---शीत,उष्ण,अनुष्णाशीतभेदात्।तत्र शीतं जले।उष्णं तेजसि।
अनुष्णा,शीते पृथिवी,वाय्वोः।
